Press Release

Indonesia-Timor-Leste: Reunidade sobrevivente sira no Rekonsiliasaun ho sira nia Familia, Mai fali Uma iha Reuniaun dala sia ba Labarik Lakon Timor-Leste

“Hau la komprende saida mak justisa, tanba ema lori hau  mai Indonesia, muda ba mai, muda ba familia seluk, hanesan ema lakoi simu hau.”

Dili, Timor-Leste, 21 Novembru 2023 – Asia Justice and Rights (AJAR) no grupu traballu husi organizasaun sira husi Indonezia no Timor-Leste sei fasilita reuniaun nebe lidera husi sosiedade sivíl ba labarik lakon tinan ida ne’e. Iha reuniaun ba dala sia ne’e nia laran marka sobrevivente liu 100 ne’ebé ami halibur hamutuk ho sira-nia família dezde 2013 ne’ebé sai nu’udar kura ba servisu ne’ebé komunidade sobrevivente sira no organizasaun sosiedade sivíl sira halo hodi buka labarik sira ne’ebé lakon.

Labarik Lakon na’in lima sei reunidu iha fulan Novembru tinan ne’e  hafoin separa tiha husi sira-nia família maizumenus tinan 45 liu ba. Mai husi Java Leste no Sulawesi Sul iha Indonezia, sira sei fila ba Ainaro, Viqueque no Manatuto iha Timor-Leste. Sobrevivente foin-sa’e nebe kiik liu moris iha tinan 1984, no ida-ne’ebé boot liu mak moris iha tinan 1969 (lakon husi Timor-Leste iha tinan 1979).

Prosesu reuniaun ne’e inklui ona preparasaun  durante loron tolu no sei kontinua ho vizita semana ida ba Timor-Leste ohin. Tanba sobrevivente barak sofre trauma grave no kuaze laiha ema ida mak hetan oportunidade atu hetan asisténsia psiko-sosial, loron tolu ne’ebé atu lori sira fila-fali ba Timor-Leste ne’e sei hamutuk iha sentru formasaun direitus umanus AJAR nian iha Bali hodi ajuda sira rekonhese sira nia ann no sira seluk no prepara an emosionalmente ba reuniaun ne’e rasik. Sobrevivente balu haluha ona sira-nia lian, Tetun, maibé sira komesa fila fali koalia durante sesaun hamutuk iha Bali. 

Komisaun lia-loos rua nebe separadu, Komisaun Akollamentu lia los no Rekonsiliasaun ka CAVR iha tinan 2002-2005 no Komisaun bilaterál ba Lia-loos no Amizade ka CTF iha tinan 2005-2008, konklui katak labarik rihun ba rihun mak foti husi Timor-Leste husi Governu Indonezia husi pesoál ka instituisaun militár ka instituisaun sira ne’ebé iha relasaun entre 1975 no 1999. Aleinde ne’e, Indonezia fó sai Dekretu Prezidensial 72/2011 hodi hatán ba rekomendasaun sira husi CTF, maske iha progresu limitadu iha estabelesimentu mekanizmu sira atu loke labarik sira ne’ebé lakon no ketak.

Organizasaun sosiedade sivíl iha Indonezia no Timor-Leste halo monitorizasaun ba labarik Lakon no sira nia familia dezde 2013. To’o Novembru 2023, grupu traballu ne’e dokumentadu ona totál sobrevivente hamutuk na’in 176 ne’ebé separadu, ho nain 101 ne’ebé partisipa iha prosesu reuniaun iha Timor-Leste iha okaziaun ualu. De faktu  ita kontinua nota tanba ita foka liu ba lia-loos, lori autór sira ba justisa, ajuda hadi’a vítima sira-nia moris no reforma sira hodi prevene atu la akontese fila-fali.

Reuniaun hirak-ne’e hanesan pasu dahuluk atu harii fali moris ne’ebé lakon tanba trauma sira. Luta pesoál ba sobrevivente sira-ne’e iha ligasaun ho dezafiu ba nasaun rua ne’e, ne’ebé tenke hametin dalan ida atu rekonsilia pasadu ne’ebé difisil. Tanba ita kontinua fó-hanoin ba governu Indonezia no Timor-Leste,  Centru Nasional Chega!, hanesan instituisaun ida-ne’ebé hetan akuzasaun atu asegura katak rekomendasaun husi komisaun lia-loos rua ne’e implementa tiha ona, no Komisaun Nasional Direitus Umanus Indonezia nian fó apoiu ofisiál ba inisiativa ne’ebé lidera husi sosiedade sivíl. 

Bainhira labarik Lakon nain-lima ne’e fila fali ona ba uma, sira sei buka dalan atu hadi’a fali tempu naruk nebe lakon. Ema rihun mak hein hela mos atu hetan, hetan dokumentasaun, no reunido.

Atu hetan informasaun liután kona-ba situasaun labarik Lakon iha Timor-Leste no inisiativa reparasaun sira seluk entre Indonezia no Timor-Leste, favór ida vizita ami-nia website iha Asia-Ajar.org no chegareport.net no tuir hashtag #ReuniteTimorLesteFamilies, iha média sosiál.

Atu hetan informasaun liután favor kontaktu: Ofisial Programa AJAR  & Komunikasaun Indonézia: Raisa Widiastari | rwidiastari@asia-ajar.org  Ofisial Programa AJAR Timor-Leste: Inocencio Xavier | ixavier@asia-ajar.org